बेशरमच नव्हे मूर्खही

गेल्या महिन्यात जगात एका नवीन गोष्टीची भर पडली. ती गोष्ट म्हणजे `बेशरम मोर्चा' उर्फ `slut walk '. आता बेशरमपणा ही काही अभिमान बाळगावा अशी गोष्ट नाही. पण या बदलत्या जगात किंवा असे म्हणता येईल की, बदलाचा रोग जडलेल्या जगात आता तीही अभिमानाची गोष्ट ठरू पाहते आहे. अर्थात थटटेवारी न्यावा असा हा प्रकार नक्कीच नाही. याचे कारण त्या मोर्चामागील हेतू. स्त्रियांवरील बलात्कार आणि छेडखानी याविरुद्धचा हा आक्रोश होता. कमी कपडे घालून स्त्रिया रस्त्यावर आल्या आणि त्यांनी आपल्या भावना व्यक्त केल्या. महिला वर्गाचे तोकडे कपडे घालणे बलात्कारांसाठी कारणीभूत आहे, अशा आशयाची टिपण्णी एका पोलिस अधिकार्याने केली आणि त्याच्याशी असहमती दर्शवण्यासाठी हे मोर्चे काढण्यात आले. तरीही एक गोष्ट आग्रहाने नमूद करायला हवी की, हा `बेशरम मोर्चा' हा शुद्ध मूर्खपणा आहे. या प्रकाराची सुरुवात सुदूर पश्चिमेतील कानडात झाली. हे मात्र बरे झाले. कारण महिलांच्या परिधानाची चिंता व चर्चा केवळ भारतापुरती मर्यादित नाही हे त्यातून स्पष्ट झाले. या प्रकाराला विरोध करणार्यांचा आता `संस्कृति रक्षक' म्हणून उपहास करणे बंद व्हायला हरकत नाही. हा phenomenon वैश्विक आहे हे स्पष्ट झाले.
या मोर्चात सहभागी झालेल्यांनी काही प्रश्नही उपस्थित केले. त्या सार्याचा गोषवारा म्हणजे, `महिलानी कमी कपडे घातले म्हणून बलात्कार होतात हे चूक असून पुरुषांची मानसिकता त्यासाठी कारणीभूत आहे. त्यामुळे आम्ही कमी कपडे घातले तर कोणाला त्यावर आक्षेप का असावा?' यात दोन गोष्टी समाविष्ट आहेत. एक म्हणजे स्त्रियांवरील अत्याचार आणि दूसरी म्हणजे कमी कपडे घालणे. खरे म्हणजे या दोन्ही गोष्टींचा परस्परांशी फारसा संबंध नाही. (बुरख्याचे प्रचलन असलेल्या देशांमध्येही बलात्काराचे गुन्हे होतातच.) संबंध नाहीच असे मात्र नाही, पण फारसा नाही हे अगदी खरे. परंतु कमी कपडे घातल्याने अत्याचार होतात असे म्हणणारे जेवढे वेडसर तेवढेच, महिलांवरील अत्याचारासाठी पुरुषी मानसिकता कारणीभूत असल्याने आम्ही कमी कपडे घालू, असा युक्तिवाद करणारेही वेडसरच. महिलांवरील अत्याचार (खरे तर कोणावरीलही अत्याचार, म्हणजे महिला- पुरुष- दलित- ब्राम्हण- मालक- नोकर- माणूस- पशु पक्षी- निसर्ग- अगदी कोणावरीलही) समर्थनीय होऊ शकत नाही, मान्य होऊ शकत नाही. अत्याचार हा अत्याचारच. तो असभ्य, असंस्कृतच म्हणावा लागेल. मग बलात्कार त्याला अपवाद कसा? खरे तर बलात्कार ही एक विकृतीच म्हटली पाहिजे. पुरुषच बलात्कार करतात हे तरी खरे आहे का? स्त्रियांनी केलेल्या बलात्कारांची चर्चा होत नाही, मुळात समाज तो प्रकार असू शकेल असेही मान्य करीत नाही. पण म्हणून तसे घडतच नाही असे समजणे हे आपली समज आणि जाण किती कच्ची आहे तेच दाखवून देणे आहे. पुरुषी मानसिकता, पुरुषी मानसिकता म्हणून ओरडा करताना एका गोष्टीकडे सोयीस्कर दुर्लक्ष होते. ती म्हणजे, महिलांवरील अत्याचाराच्या विरोधात आवाज ऊठवणे, संघर्ष करणे, लढा देणे यात पुरुषवर्गही मोठ्या प्रमाणात सहभागी असतो. थोड्या गमतीदार पद्धतीने (म्हणजे उथळ नव्हे) या गंभीर गोष्टीचा विचार करायचा तर, एकूण जागतिक लोकसंख्येच्या किती प्रमाणात बलात्कार होतात? बहुसंख्य पुरुष संयमित, विचारी आहेत हे नाकारण्यात काय हशील आहे? बलात्कारापेक्षा स्त्री-पुरुषांचे सुखी सहजीवन प्रचंड मोठ्या प्रमाणात जगात विद्यमान आहे. या सहजीवनाला तडे जाण्याचे प्रमाण जगभर वाढत आहे हे मान्य करूनही वास्तव बदलत नाही. बलात्कार होतात म्हणून स्त्रियांनाच का मर्यादा पाळायला लावतात? पुरुषांना का नाही उपदेश करत? यासारखा तर बालिश प्रश्न नसेल. कोणता समाज, कोणता कायदा, कोणता धर्म, कोणती रूढी परंपरा बलात्कार करा म्हणून सांगतात? उलट इस्लामसारख्या कडव्या धर्मातही बलात्काराला कठोर शासनच सांगितले आहे. सर्वत्र या गुन्ह्यासाठी कडक शासन करण्याचीच प्रवृत्ती दिसून येते. हे कायदेही कथित पुरुषी मानसिकतेच्या पुरुषांनीच केलेले आहेत. इथे हेही लक्षात घ्यायला हवे की, केवळ कायदे, नियम, शिक्षा यांनी यावर नियंत्रण मिळविता येत नाही. त्यासाठी प्रबोधन आणि वातावरणही योग्य हवे.
कामवासना ही काही बाहेरून येणारी गोष्ट आहे का? किंवा ती अमुक ठिकाणी, अमुक वेळी उद्दीपित होईल याचे काही गणित आहे का? तसे नाही हे थोडा विचार केला तरीही लक्षात येईल. कामवासना ही जीवाच्या अस्तित्वाला वेढून असलेली किंबहुना त्या अस्तित्वाचाच एक भाग आहे. ही गरज पूर्ण करण्याची सुरक्षित, सन्मानजनक, न्याय्य पद्धतही माणसाने मानवी सभ्यतेच्या विकासप्रक्रियेत विकसित केली आहे. त्यावर आक्षेप घेणारेही आहेत. त्याप्रमाणे साधकबाधक चर्चाही वेळोवेळी चालत असतात. मात्र बलात्कार होतो त्यावेळी केवळ कामवासनेची पूर्ति हा एकच उद्देश असतो काय? खरे तर त्यापाठची मानसिकता ही एक गुंतागुंतीची प्रक्रिया आहे. निराशा, उद्वेग, बदल्याची भावना, सूड, वैफल्य, कोंडी, संताप या अणि अशा गोष्टीही त्यात प्रामुख्याने असतात. स्त्रीचा उपभोग घेणे म्हणजे आपले वर्चस्व सिद्ध करणे असा विचारही त्यात असतो. अनेक अभ्यासक असेही म्हणतात की, हा मुळात स्त्री व पुरुष यांच्यातील विचार करण्याच्या प्रक्रियेतील फरक आहे. पुरुष स्त्रीचा उपभोग घेउन स्वत:चे श्रेष्ठत्व सिद्ध करू पाहतो आणि तिची कोंडी करू पाहतो. तर स्त्रिया स्त्रित्वाचा गैरफायदा घेणे, कोंडी करणे वा अन्य मार्गांनी आपले वर्चस्व सिद्ध करू पाहतात. जगभर या दोन्ही बाबी सर्रास पाहायला मिळतात. हे सारेच मानवी मनाच्या हीनतेचे परिणाम आहेत.
भारतीय तत्त्वज्ञानात तर याचा खूप सखोल विचार केला आहे. काम, क्रोध, लोभ, मोह, मद, मत्सर हे मानवी मनाचे (केवळ स्त्री मनाचे, पुरुष मनाचे वा अगदी बाल मनाचेही नव्हे) सहा शत्रू आहेत असेच हे तत्त्वज्ञान सांगते. हे तत्त्वज्ञान सार्याँनाच आपल्या क्षुद्रत्वातून वर यायला सांगते. त्यातच व्यक्तीचे आणि समाजाचेही कल्याण आहे असा या तत्त्वज्ञानाचा दावा आहे. याबाबत दुमत होण्याचेही काही कारण नाही. परंतु आज तर सर्वत्र नेमके या सहा शत्रूचेच उद्दीपन करून सारे व्यवहार सुरू आहेत. त्याचे गोंडस तत्त्वज्ञानही वेळोवेळी मांडले जाते. शिक्षण, अर्थकारण, राजकारण, सामाजिक रीतीरिवाज, संकल्पना, जाहिराती, साहित्य, नाट्य, चित्रपट, वैचारिक प्रबोधन, कौटुंबिक संगोपन या सार्यातूनच माणसाच्या लघुत्वालाच बळ देण्याचे काम होताना दिसते. यापेक्षा वेगळा विचार करणारे उपेक्षित राहतात. कडूनिम्बाचे बी पेरून आंबे खाण्याची स्वप्ने आजचा समाज पाहत आहे. यातून काहीही हाती लागणे कठीण आहे.
महिलांच्या तोकड्या कपड्यांचा प्रश्न या ठिकाणी उत्पन्न होतो. तोकडे कपडे घालणार्या आणि त्याचा आग्रह धरणार्या महिला आजच्या उन्मत्त व उफराट्या सभ्यतेच्या प्रतीक आणि वाहक आहेत. दुसर्याचा विचार करणे म्हणजे मूर्खपणा असे समजणारा सभ्यतेचा हा प्रवाह स्वत:बद्दल मात्र `मनाला वाटेल तसे वागण्याचा आम्हाला अधिकार आहे' असे मानतो. आज महिलांना तोकडे कपडे का घालावेसे वाटतात? आपल्या शरीराचे प्रदर्शन करून लोकांना आकर्षित करण्याची धडपड त्या का करतात? यात शारीर भावनेपेक्षा वेगळे काही असते का? कमी कपडे घालणार्या स्त्रियांमध्ये बुद्धिमान स्त्रिया नसतातच असे नाही. पण आपल्या शरीराचे प्रदर्शन करण्यात कोणती बुद्धिमत्ता आहे? कर्तृत्व गाजवण्यासाठी असे पेहेराव करणे आवश्यक आहे का? सुधा मूर्ति, किरण बेदी, इंदिरा गांधी, सुषमा स्वराज, बचेंद्री पाल, पी. टी. उषा, कृष्णा पाटील, प्रतिभाताई पाटील, किरण शा... अक्षरश: शेकडो नावे घेता येतील. वावरण्याची सोय म्हणावे तर तेही नाही. उलट हे तोकडे कपडे घालून मोकळेपणे धड चालता येत नाही वावरणे तर दूरच.
हे कपडे तयार करणार्याँचाही उद्देश काय असतो? कपडे तयार करताना अंग प्रत्यंगाचे अधिकाधिक दर्शन कसे होईल याचेच प्रशिक्षण दिले जाते. कपड्यातून अंतर्वस्त्रे दिसायला हवीत असे डिझाईन जाणीवपूर्वक केले जाते. अशी बाहेर दिसणारी अंतर्वस्त्रे बाहेरील वस्त्रांपेक्षा महाग असायला हवीत असा या वर्गातील संकेत आणि कटाक्ष असतो. या सार्याचे साग्रसंगीत प्रशिक्षण असते. या सार्यामागे शारीर भावना उत्तेजित करण्यापलिकडे आणखी कोणता विचार असतो? एकीकडे `महिला या काही विकाऊ वस्तू (commodity ) नाहीत असा आक्रोश करायचा आणि दुसरीकडे त्यांना विकाऊ वस्तू करण्याच्या स्पर्धेत कळत नकळत सहभागी व्हायचे. याला बुद्धिमानी म्हणायचे का? पण अशाच पद्धतीने विचार आणि व्यवहार करणारा एक प्रवाह आज जगात आहे. या प्रवाहाला मुक्त लैंगिक संबंध वावगे वाटत नाहीत. पण मुक्त लैंगिक संबंध मान्य असणार्यान्ना काही त्रास नसतो, त्यांची मानसिक, भावनिक, शारीरिक कोंडी होत नाही, त्यांची कुतरओढ वा घुसमट होत नाही, ते पूर्ण स्वतंत्र आणि सुखी असतात असे समजण्याचे कारण नाही. मुक्त लैंगिक संबंध, त्याचे परिणाम, त्यातील चढउतार यावरही आज सर्वत्र विचार आणि लेखन सुरू आहे. त्यातून फार काही साध्य होत नाही, असाच त्या चिंतनाचा सूर आहे. हे सारे फार दूरचे आहे असेही नाही. आपल्या मराठीतील मेघना पेठे यांच्या `नातीचरामी' या कादंबरीचा या संदर्भात उल्लेख करता येईल. प्रश्न आहे सुखी, सन्मानजनक, सार्थक जीवन जगण्याचा. हे जीवन पुरुषांनाही मिळाले पाहिजे आणि स्त्रियांनाही. `मी'चा जास्तीत जास्त संकोच करणारी आधुनिक सभ्यता आणि त्याचे प्रतिक असणारे तोकडे वा विक्षिप्त कपडे (स्त्रियांचे आणि पुरुषांचेही ) सार्यांनाच हवे असणारे सुखी, सन्मानजनक, सार्थक जीवन उत्पन्न करू शकत नाहीत.
राहता राहिला प्रश्न हा बेशरम मोर्चा काढणार्या महिलांच्या भावनांचा. दोन उदाहरणांचा केवळ उल्लेख यासाठी पुरेसा व्हावा. ज्या बलात्काराच्या व स्त्रियांवरील अत्याचाराच्या घटनांमुळे या महिला अस्वस्थ झाल्या त्याच घटनांनी या जगात दोन महान गोष्टींना जन्म दिला आहे. स्त्रियांवरील अत्याचाराच्या व बलात्काराच्या घटनांनीच जिजामातेला अस्वस्थ केले होते. अन् तिने शिवाजी घडवला. वर्धेच्या मावशी केळकरांनाही दूर बंगालमध्ये घडलेल्या बलात्काराच्या घटनेनेच पेटून उठवले आणि त्यांनी राष्ट्र सेविका समितीची स्थापना केली. शिवाजी आणि राष्ट्र सेविका समिती आज सार्या जगापुढे आहेत. समस्त स्त्री जातीला त्यांचा आधार आहे. जिजामातेने आणि मावशी केळकरांनी `बेशरम मोर्चा' काढला नाही. पण इतके सारे शहाणपण या बेशरम महिलांना हवे आहे का? त्यांना स्त्रियांची काळजी अधिक आहे की आपल्या तोकड्या कपड्यांची?

- श्रीपाद कोठे
नागपूर,
शनिवार, ६ ऑगस्ट २०११