नाण्याची दुसरी बाजू

नाण्याची एकच बाजू आपण पाहू शकतो. नाण्याच्या दोन्ही बाजू एकाच वेळी पाहणे कोणालाही शक्य नाही. कोणीही कितीही विद्वान, कर्तृत्ववान वगैरे असला तरीही नाण्याच्या दोन्ही बाजू एकाच वेळी पाहणे जमुच शकत नाही. ती आपली अंगभूत मर्यादा आहे. हां, पण एकदा एक बाजू; त्यानंतर दुसरी बाजू; असे पाहता येते. दोन्ही बाजू पाहिल्यानंतर त्या स्मृतीत साठवून, एकाच नाण्याच्या दोन बाजू असतात हे समजून नाणे मात्र एकच आहे ही धारणा पक्की होते. त्यामुळे नाण्याची देवाणघेवाण करताना आपण नाण्याच्या दोन्ही बाजू पाहत नाही. ते नाणे आहे एवढेच पाहतो. हाच विवेक. दुर्दैवाने आज हा विवेक आपण गमावून बसतो आहोत. आपल्या अहंमन्य दांभिकतेपोटी अनेक चुकीच्या गोष्टी आपण करतो आहोत आणि त्यातून एक सार्वत्रिक निराशा, असंतोष, हतबलता आणि त्याच्या परिणामी उद्रेक घडवून आणतो आहोत. विचार करण्यासारखा आणखी एक पैलू म्हणजे, ही एकांगी अहंमन्य दांभिकता भलेपणातूनदेखील आलेली असू शकते. चांगले असण्याचा, भले करण्याचा देखील प्रचंड अहंकार असतो. तो वाईटाच्या अहंकारापेक्षा घातक असतो. कारण वाईट गोष्ट ही मुळातच वाईट असते, त्रासदायक असते. तिला सहानुभूती मिळत नाही आणि जो वाईट वर्तन करतो तोदेखील मनातून त्या कृतीला पाठींबा देत नाही. चांगल्या गोष्टीला मात्र सहानुभूती आणि समर्थन असते. त्यामुळे त्यातील दुसरी बाजू लक्षात घेतली जात नाही आणि प्रचंड एकांगीपणा जन्माला येतो. आजच्या तारखेतील दोन उदाहरणे यासाठी पुरेशी आहेत. त्यांच्यात तसे कोणतेही साम्य नाही. मात्र त्याच्या हाताळणीमागील मानसिकता सारखीच आहे. भलं करण्याच्या अहंमन्य एकांगीपणातून आलेली.
आजच एक बातमी वाचली. मुंबई आयआयटीच्या विद्यार्थ्यांनी हेल्मेटबाबत केलेल्या सर्वेक्षणाची. हेल्मेट कसे योग्य इत्यादी गोष्टी त्यात ओघानेच आल्या. आपल्याला जो निष्कर्ष काढायचा आहे त्यासाठी अशी सर्वेक्षणे बेमालूमपणे करवून घेणे, त्याचे निष्कर्ष ढोल बडवत प्रचारित करणे, त्यातून दडपण उभे करणे आणि आपले निष्कर्ष गळी उतरविणे ही आज नवीन बाब राहिलेली नाही. हे सर्वेक्षणदेखील त्यातीलच म्हणायला हवे. अन्यथा- हेल्मेटच्या फायद्यांचा अभ्यास करताना, ते अडचणीचे आणि uncomfortable असू शकते याचाही अभ्यास का होऊ नये. नाण्याची एकच बाजू पाहण्याचा एकांगी अहंमन्यपणा याशिवाय दुसरे कारण असू शकत नाही. एखाद्या गोष्टीचा प्रामाणिक, कळकळीने विचार करत असतानाही, त्याची दुसरी बाजू असू शकते आणि ती तेवढीच खरी असू शकते हे २१ व्या शतकातही समजू नये ही मानवी शोकांतिका आहे. पण भलेपणाची समज आणि ठेका आम्हालाच मिळालेला आहे हा समज जर सोडायचाच नसेल तर `गाढवापुढे वाचली गीता...' याशिवाय दुसरे काहीही प्रत्ययाला येऊ शकत नाही.
दुसरा विषय सध्या सुरु आहे तो- समान नागरी कायद्याचा. अनेकांना धक्का बसेल, अनेकांना पटणार नाही आणि हा किंवा तो गट असाच विचार करू शकणाऱ्यांना बंडखोरी वाटेल; पण समान नागरी कायदा करणे मला मान्य नाही. मुळात असे कायद्यावर कायदे करत जाणे निरर्थक आहे. प्रत्येक कायदा करताना आता सारे काही छान सुरळीत होईल अशी प्रचंड आशा बाळगली जाते. अन काहीच काळात तसे काहीही होत नसल्याचा प्रत्यय येतो. हा जगभरातील हजारो वर्षांचा अनुभव आहे. याचा अर्थ कायदे नकोत असाही नाही. परंतु कायदे म्हणजे काय? कायदे कशासाठी? कायद्याच्या मर्यादा आणि बलस्थाने कोणती? कायदा राबवणे आणि त्यामागील मानसिकता? समाजाची जडणघडण आणि वाटचाल, मानवी वर्तन यासारख्या अनेक गोष्टींची जी समज विकसित व्हायला हवी ती झालेलीच नाही. ही समज विकसित होण्याची प्रक्रिया कायम दुर्लक्षित राहते. त्याऐवजी कायदे करून टाका ही `टोळी मानसिकता' सोपी आणि सोयीची वाटते. मुळातच परिवर्तन म्हणजे काय? कशासाठी? कसे? परिवर्तन सत्तेद्वारे होते का? होऊ शकते का? तसे केल्यास होणारे परिणाम काय असतात? परिवर्तनाची एखाद्याची कल्पनाच योग्य, तीच सगळ्यांनी स्वीकारली पाहिजे का? एखाद्याची परिवर्तनाची कल्पना राबवण्यासाठी सत्तेचा वापर हा राक्षसीपणा नाही का? नाण्याची एकच बाजू पाहून तेवढीच खरी मानण्याचा दुराग्रह एवढेच त्याचे स्वरूप म्हणावे लागेल.
समान नागरी कायद्याचे उदाहरण घेतल्याने त्याच्या थोड्या तपशीलाची चर्चा अप्रस्तुत ठरू नये. विवाहपद्धती आणि कुटुंब व्यवस्था हा यातील कळीचा मुद्दा आहे. या दोन्हीही गोष्टी मानवी गरज, सामाजिक व्यवस्था, आर्थिक बाजू, धार्मिकता या सगळ्यांचे संमिश्रण असते. विवाह केवळ मानवी गरजेसाठी आहे असे म्हणणे जसे चुकीचे, तसेच ती फक्त सामाजिक व्यवस्था आहे किंवा त्याला फक्त आर्थिक वा धार्मिक अर्थ आहे हे म्हणणेही चुकीचे. सगळ्याच गोष्टी त्यात अंतर्भूत आहेत. अन या सगळ्या बाबी प्रत्येक व्यक्तीसाठी आणि समाजासाठी वेगवेगळ्या असतात. मूलतः प्रत्येक व्यक्ती ज्या एका परिपूर्णतेकडे कळत वा नकळत चालतो, त्याला साहाय्य करेल अशाच पद्धतींचा अवलंब माणूस करीत असतो. ही अतिशय धीमी आणि गुंतागुंतीची प्रक्रिया असते. त्यात घिसाडघाई करणे, अन्य कोणी अवाजवी लुडबुड वा हस्तक्षेप करणे यामुळे खरे तर त्या त्या व्यक्तीच्या अथवा व्यक्तीसमूहाच्या वाटचालीचा बट्ट्याबोळ होतो. त्यासाठी अवाजवी दंडव्यवस्था सर्वनाशाला कारणीभूत ठरते. जात आणि जातीयता यांचे आजचे चित्र याची साक्ष ठरावे. एक पत्नी वा एक पती ही आदर्श व्यवस्था आपण म्हणू शकतो. परंतु तसेच असले पाहिजे ही एकांगी भूमिका होईल. काही लोक लग्न न करताही राहू शकतील, तर दोन बायका किंवा दोन पती ही काहींची आवश्यकता असू शकेल. प्रभू राम एकपत्नीव्रती होते, तर त्यांचे पिता दशरथ यांनी तीन विवाह केले होते. भगवान कृष्णांनी एक सहस्र विवाह केले, तर त्यांचे आईवडील तसे नव्हते. शिवाजी महाराजांनी एकाहून अधिक विवाह केले म्हणून ते वाईट ठरत नाहीत किंवा स्वामी विवेकानंदांनी विवाह केला नाही म्हणून तेही अयोग्य ठरत नाहीत. जास्त विवाह करणाऱ्या लोकांबद्दल जशा चर्चा होतात, तशाच विवाह न करणाऱ्या लोकांबद्दलही होतात. कमी किंवा जास्त विवाह याची अनेक कारणे असू शकतात. एकाच आयुष्यात पाच-सहा लग्न केले तर चालते, तेवढेच घटस्फोट घेतलेत तरीही चालते; पण घटस्फोटाशिवाय एकाच वेळी एकाहून अधिक लग्न चालत नाहीत. का? कोणी जर ते सांभाळू शकत असेल तर त्याचे स्वातंत्र्य का हिरावून घ्यावे? हां, त्याच्या कृत्याची जबाबदारी त्याची राहील एवढे पुरेसे. ती जशी पुरुषाची राहील तशीच स्त्रीचीही राहील. जबाबदारी घ्यावी आणि आपापला मार्ग निवडावा. विवाह कसा करायचा याचीही एकसमान तऱ्हा असण्याची गरज नाही.
बुरखा किंवा तलाक हेदेखील मुद्दे आहेत. मानवीयता आणि मुस्लिम महिलांचा विकास यासंदर्भात ते योग्य असले तरीही परिवर्तन हे आतून आणि त्याच्या अंगभूत गतीने व्हावे. बुरखा प्रथा असणाऱ्या मुस्लिम समाजात सौंदर्य स्पर्धांमध्ये भाग घेणाऱ्या महिला नाहीत का? राष्ट्राध्यक्ष होणाऱ्या महिला नाहीत का? अमेरिकेत अजून महिला राष्ट्राध्यक्ष झालेली नाही पण पाकिस्तान, बांगलादेशात झाल्या आहेत. तीन वेळा तलाक म्हणून तलाक देणाऱ्या मुस्लिम समाजात तसे न वागणारेही भरपूर आहेत. बहुविवाह न करणारेही आहेत. आजवर झालेले परिवर्तन कसे अन कशाच्या आधारे झाले? तोच प्रवाह पुढे कसा जाईल एवढेच पाहणे पुरेसे असते. उगाच आक्रस्ताळेपणा करणे, जिथेतिथे दंडशक्ती वापरणे; मुख्य म्हणजे मला वाटते ते, मला वाटते त्या गतीने व पद्धतीने व्हायला हवे हा दुराग्रह पथभ्रष्ट करतो. परिवर्तने हिंदूंची असोत की मुस्लिमांची; भले याचे असो वा त्याचे अंगभूत रीतीने व गतीने व्हावे. मुख्य म्हणजे चांगलेपणाचे साचे बनवणे आणि सगळ्या जगाला त्या साच्यात घालणे, त्यासाठी सत्ता राबवणे; कधीच इष्ट नाही. लाल, काळ्या, पिवळ्या, पांढऱ्या, निळ्या, भगव्या, बहुरंगी सगळ्याच रंगांना हे लागू होते. मानवाच्या आंतरिक वातावरणाचा, आंतरिक पर्यावरणाचा सत्तानिरपेक्ष विकास व्हायला हवा. त्यावर भर देणे मानवी इतिहासात अजून तरी सुरु झालेले नाही. ते व्हायला हवे एवढे मात्र खरे.
- श्रीपाद कोठे
नागपूर
गुरुवार, १३ ऑक्टोबर २०१६