सर्वकल्याणी अर्थकारण

उद्या अर्थसंकल्प. बरीच चर्चा झाली, आणखीन खूप होईल. त्यात खूप सारं तथ्य, खूप सारा उरबडवेपणा. खरंच सगळ्यांच्या कल्याणाची अर्थव्यवस्था, अर्थरचना हवी आहे आपल्याला? मी तसं समजतो. परंतु ती साध्य होईल असे वाटत नाही. अन त्यासाठी काँग्रेस, कम्युनिस्ट, भाजपा कोणीही जबाबदार नसून तुम्ही आम्ही जबाबदार आहोत, असे मला वाटते. सर्वकल्याणी अर्थकारणासाठी सगळ्यात पहिली, मूळ गरज कोणती? संवेदनशील, चिंतनशील, प्रामाणिक समाज. आज तसे चित्र दिसत नाही. संवेदनशील असणारे चिंतनशील असतीलच असे नाही, चिंतनशील हे संवेदनशील असतीलच असे नाही, अन प्रामाणिकपणावर न बोललेलेच बरे. तरीही सगळ्यांच्या विचारासाठी-

सर्वकल्याणी अर्थकारणासाठी दोन गोष्टी आवश्यक...

१) विकेंद्रीकरण,

२) पैसा, मालकी, तंत्रज्ञान, साधने, उपभोग, उद्योग, आकार, वेग... या साऱ्याच गोष्टींना वरची मर्यादा (upper limit).

ही वरची मर्यादा जोवर येत नाही तोवर कशाचाही काहीही उपयोग नाही. अन ही वरची मर्यादा अर्थशास्त्राचा विषय नसून, मानव्यशास्त्राचा विषय आहे. आज सगळ्याच शास्त्रांची मृत्युघंटा वाजली आहे. अगदी विज्ञान आणि धर्म यांच्या शास्त्रांची सुद्धा. त्याला अर्थशास्त्र सुद्धा अपवाद नाही. सगळी शास्त्रे saturation ला पोहोचली आहेत आणि त्या त्या क्षेत्राचे प्रश्न सोडवून त्या त्या क्षेत्राला पूर्णता प्रदान करण्यात अपयशी ठरले आहेत, ठरत आहेत. सगळ्याच शास्त्रांचे समग्र जीवनाच्या संदर्भात एकीकरण आवश्यक आहे. अर्थकारण हेही त्यात आलेच. प्रत्यक्ष व्यवहारात याचा अर्थ काय होतो यासाठी केवळ एक उदाहरण विचारासाठी...

automobile हे एक महत्वाचे क्षेत्र आहे. रोज येणाऱ्या गाड्या, मोठाल्या गाड्या यांचा संबंध कशाशी आहे? तो ना विज्ञानाशी आहे, ना गरजांशी आहे, ना अर्थकारणाशी आहे. तो आहे मानवी मनातल्या `प्रतिष्ठा भावनेशी'. या प्रतिष्ठा भावनेवर उत्तर शोधायचे असेल तर ते विज्ञानातून मिळू शकत नाही, अन अर्थशास्त्रातून मिळू शकत नाही. मुख्य म्हणजे त्याला उत्तर शोधल्याशिवाय सर्वकल्याणी अर्थकारण अशक्य आहे. भारतासमोर आणि जगासमोर आज असलेल्या पेचप्रसंगाचे हे स्वरूप आहे.

त्यातून मार्ग काढायचा असेल तर संवेदनशील, चिंतनशील आणि किंमत चुकती करण्याएवढा प्रामाणिकपणा असलेला समाज आवश्यक. आज कोणताही रंग या तिन्ही कसोट्यांवर उतरत नाही. अन त्यासाठीही रंगहीन असलेला `समाज' नावाचा प्राणी जबाबदार आहे.

- श्रीपाद कोठे

नागपूर

बुधवार, ३१ जानेवारी २०१८