मानवतावाद

तथाकथित मानवतावादी लोकांवर बरीच टीकाटिप्पणी होत असते. मीही करीत असतो. परंतु हा विषय त्यापेक्षा सखोल विचार करण्याचा आहे. करुणा आणि न्याय हे दोन आजच्या वर्तमान मानवतावादाचे स्तंभ आहेत. आजच्या नीतीचेही हेच दोन स्तंभ आहेत. खरी मेख इथे आहे. वास्तविक करुणा आणि न्याय या वाईट गोष्टी खचितच नाहीत. परंतु त्या स्वयंभू वा स्वयंपूर्ण नाहीत. त्या निरपेक्षपणे चांगल्या नाहीत. सध्या सुरु असलेल्या मेजर गोगोई प्रकरणाचे उदाहरण घेतले तर हा विषय आणखीन स्पष्ट होईल. मेजर गोगोई यांच्यावर टीका होते आहे. का? त्याने एका आंदोलक तरुणाला जीपला बांधले म्हणून. यात एक गोष्ट खरी आहे की, त्या तरुणाच्या जीवाला धोका होता. हा करुणेचा विषय आहे. मात्र त्याच वेळी हेही तेवढेच खरे आहे की, सुमारे दोन डझन लोकांच्या जीवाला भडक डोक्याच्या ९०० तरुणांचा धोका होता. या दोन धोक्यातील फरक हा आहे की- जीपला बांधलेल्या तरुणाचा धोका स्पष्ट होता, तर दोन डझन लोकांना असलेला धोका hidden होता. तो foresee करावा लागतो. या ठिकाणी करुणेची मर्यादा स्पष्ट होते. ती म्हणजे, निर्भेळ करुणा पुढील धोके वा पुढील गोष्टी foresee करू देत नाही. ती सदसद्विचाराला पंगु बनवते. निर्भेळ करुणेची दुसरी मर्यादा म्हणजे- ती गैरफायदा घेते वा घेऊ शकते हे लक्षात घेतले जात नाही. आज काश्मिरात सतत होणारी दगडफेक आणि त्याची पाठराखण करणारे देशी वा विदेशी, मानवी करुणेच्या आडून स्वत:चे स्वार्थ साधून घेतात. परंतु बहुसंख्य लोकांच्या मनात मानवता म्हणजे निर्भेळ अन निरपेक्ष करुणा ही भावना असल्याने; तसेच आजच्या कायद्यांचा आधारही हाच अपूर्ण मानवतावाद असल्याने गोंधळ निर्माण होतो. हीच बाब न्यायाची सुद्धा आहे. न्यायाच्या मर्यादा लक्षात न घेता केवळ न्याय न्याय हा धोशा लावला जातो. करुणा किंवा न्याय या दोन्ही गोष्टी चांगल्या अन योग्य असल्या तरीही त्या स्वत:त परिपूर्ण नाहीत. compassion and justice are not complete in itself. त्यांचा विचार आणि निर्णय, अन्य त्याहून व्यापक अशा परिमाणाच्या संदर्भात करावा लागतो. आज सगळ्याच विचारातून, व्यवस्थातून, सिद्धांतातून हे जीवनव्यापी प्रयोजनाचे व्यापक संदर्भ लुप्त होऊन, मानसिक वा बौद्धिक लहरी हाच मुख्य आधार झाला आहे. खरा मुद्दा हा आहे. त्याला आव्हान दिल्याशिवाय चक्रव्यूह भेदला जाणे कठीण आहे.

- श्रीपाद कोठे

२५ मे २०१७